სტატიაზე მუშაობდა საზოგადოებრივი ჯანდაცვის მაგისტრი, ეპიდემიოლოგი ნატალია ადამაშვილი. ილუსტრაციები და ტექსტის უმეტესი ნაწილი ნათარგმნია NY Times-ს ვებ გვერდიდან.
ოქსფორდ-ასტრაზენეკას ვაქცინა კოდური სახელწოდებით AZD1222, ოქსფორდის უნივერსიტეტისა (ჯენერის ინსტიტუტი) და ბრიტანულ-შვედური კომპანია „ასტრაზენეკას“ პარტნიორობით შეიქმნა. ვაქცინაზე მუშაობა 2020 წლის მარტში დაიწყო და კლინიკური კვლევები რამდენიმე ქვეყანაში მიმდინარეობდა, მათ შორის იყო გაერთიანებული სამეფო, ინდოეთი, ბრაზილია, სამხრეთ აფრიკა და აშშ.
2021 წლის მარტში, მეცნიერებმა „ლანცეტში“ გამოაქვეყნეს ვაქცინის კლინიკური კვლევის შედეგები, რომლის მიხედვითაც ვაქცინის ეფექტურობა 82.4%-ს შეადგენს, თუ პირველ და მეორე დოზას შორის ინტერვალი 12 კვირაა. ამასთან, ვაქცინა არა მარტო იცავდა ადამიანებს ავად გახდომისგან, ასევე ამცირებდა ვირუსის გადაცემას – რაც ძალიან დამაიმედებელი ნიშანია იმისა, რომ ვაქცინა პანდემიას შეაკავებს.
ილუსტრირებული სახით გთავაზობთ, თუ როგორ და რა მექანიზმით მუშაობს ოქსფორდ-ასტრაზენეკას ვაქცინა.
1. კორონავირუსის ფრაგმენტი
კორონავირუსს ზედაპირზე წანაზარდების სახით ცილები აქვს, რომლებსაც სპაიკ-ცილებს ვუწოდებთ(spike – წვეტი). ამ ცილებს ვირუსი ადამიანის უჯრედებში შესაჭრელად იყენებს. სპაიკ-ცილები ვაქცინის შექმნისათვის ყველაზე მიმზიდველი სამიზნე აღმოჩნდა.
ოქსფორდ-ასტრაზენეკას ვაქცინის მოქმედების მექანიზმი ემყარება სპაიკ-ცილის შექმნის გენეტიკურ ინსტრუქციას, რომელსაც ადამიანის უჯრედებს ვაწვდით. ფაიზერის და მოდერნას ვაქცინებისგან განსხვავებით, რომლებიც ინსტრუქციას მესენჯერ-რნმ-ში (მ-რნმ) ინახავენ, ასტაზენეკას ვაქცინა ორსპირალიან დნმ-ს იყენებს.
2. ადენოვირუსში მოთავსებული დნმ
ვაქცინის შესაქმნელად, მეცნიერებმა კორონავირუსის სპაიკ-ცილის გენი მოათავსეს სხვა ვირუსში, სახელად ადენოვირუსი. ადენოვირუსები წარმოადგენენ ვირუსებს, რომლებიც იწვევენ გაციებას ან გრიპის მსგავს სიმპტომებს. ოქსფორდ-ასტრაზენეკას გუნდმა გენურ ინჟინერიას მიმართა და შიმპანზეს ადენოვირუსის მოდიფიცირებული ვერსია გამოიყენა. ამ ვირუსს უჯრედში შესვლა შეუძლია, მაგრამ არ შეუძლია, გამრავლდეს.
ოქსფორდ-ასტრაზენეკას ვაქცინა უფრო გამძლეა, ვიდრე Pfizer და Moderna-ს მ-რნმ ვაქცინები. დნმ არ არის ისეთი მყიფე, როგორც რნმ – ადენოვირუსის გამძლე ცილის საფარი ხელს უწყობს მის შიგნით არსებული გენეტიკური მასალის დაცვას. შედეგად, ოქსფორდ-ასტრაზენეკას ვაქცინას არ სჭირდება გაყინულ მდგომარეობაში ყოფნა. ვაქცინა მინიმუმ ექვსი თვის განმავლობაში ძლებს, თუ მაცივარში 2-8°C ტემპერატურაზე ინახება.
3. უჯრედში შესვლა
მას შემდეგ, რაც ვაქცინას მკლავში გავიკეთებთ, ვაქცინაში არსებული ადენოვირუსები ჩვენს ორგანიზმში ხვდებიან. ისინი ჩვენს უჯრედებს შეეჯახებიან და უჯრედის ზედაპირზე არსებულ ცილებს ეჭიდებიან. უჯრედი ვირუსს ბუშტუკში მოაქცევს და ისე შთანთქავს. უჯრედის შიგნით მოხვედრისას, ადენოვირუსი ბუშტუკს თავს აღწევს და უჯრედის ბირთვისკენ მიემართება, იქ, სადაც უჯრედის დნმ იმყოფება.
ადენოვირუსს მის მიერ მოტანილი დნმ უჯრედის ბირთვში შეაქვს. ადენოვირუსი ისეა დაპროგრამებული, რომ უჯრედში გამრავლება არ შეუძლია, შესაბამისად, ეს ვირუსი ჩვენს ორგანიზმში დაავადებას ვერ გამოიწვევს. ადენოვირუსის მიერ მოტანილი კორონავირუსის სპაიკ-ცილის გენს ჩვენი უჯრედი კითხულობს და დნმ-ში არსებულ ინფორმაციას გადაიწერს მოლეკულაში, რომელსაც მესენჯერ რნმ (მ-რნმ) ეწოდება.
4. სპაიკ-ცილის შექმნა
მ-რნმ უჯრედის ბირთვს ტოვებს და უჯრედის მოლეკულები მის თანმიმდევრობას (მასში არსებულ ინფორმაციას) კითხულობენ და სპაიკ-ცილების აწყობას იწყებენ.
უჯრედის მიერ წარმოქმნილი ზოგიერთი სპაიკ-ცილა ერთიანდება და კორონავირუსის სპაიკებს ქმნის, რომლებიც უჯრედის ზედაპირისკენ მიემართებიან და თავიანთ წვერებს უჯრედის ზედაპიზე ამოყოფენ. ვაქცინირებული უჯრედები ზოგიერთ სპაიკ-ცილას ფრაგმენტებად შლის და მათაც უჯრედის ზედაპირზე გამოყოფს. ზედაპირზე გამოყოფილი სპაიკ-ცილები და ცილების ფრაგმენტები უკვე ჩვენი იმუნური სისტემისთვის ხდება ხილული.
ადენოვირუსი ჩვენს იმუნურ სისტემას სხვა ხერხითაც გამოაღვიძებს – ვირუსი უჯრედის განგაშის სისტემას რთავს, რის შემდეგაც ჩვენი უჯრედი გამაფრთხილებელ სიგნალებს აგზავნის მიმდებარე იმუნური უჯრედების გასააქტიურებლად. განგაშის ატეხვით, ოქსფორდ-ასტრაზენეკას ვაქცინა იმუნური სისტემის მძაფრ რეაქციას იწვევს.
5. შემოჭრილის ამოცნობა
როდესაც ვაქცინირებული უჯრედი კვდება, მკვდარი უჯრედის ნარჩენები სპაიკ-ცილებსა და სპაიკ-ცილის ფრაგმენტებს შეიცავს, რომლების მიტაცებაც შესაძლებელი ხდება კონკრეტული იმუნური უჯრედების მიერ, სახელად ანტიგენ-წარმდგენი უჯრედები.
ანტიგენ-წარმდგენი უჯრედი, მას შემდეგ რაც სპაიკ-ცილებსა და ცილების ფრაგმენტებს მიიტაცებს, მათ თავის ზედაპირზე წარმოადგენს. როდესაც სხვა იმუნური უჯრედები, რომლებსაც დამხმარე T უჯრედები (T-ჰელფერები) ეწოდებათ, ამ ფრაგმენტებს აღმოაჩენენ, T-ჰელფერები განგაშის ატეხვას და სხვა იმუნური უჯრედების მობილიზებას იწყებენ, რათა ჩვენმა იმუნურმა სისტემამ ინფექციის წინააღმდეგ ბრძოლა დაიწყოს.
6. ანტისხეულების წარმოქმნა
იმუნური უჯრედების კიდევ ერთი ტიპი, რომლებსაც B უჯრედები ეწოდებათ, ვაქცინირებული უჯრედების ზედაპირზე განთავსებულ სპაიკ-ცილებს ან თავისუფლად მოცურავე სპაიკ-ცილების ფრაგმენტებს ხვდებიან. რამდენიმე B უჯრედს სპაიკ-ცილების შებოჭვა შეუძლია. თუკი B უჯრედებს დამხმარე T უჯრედები (T-ჰელფერები) დაეხმარებიან გააქტიურებაში, ისინი (B უჯრედები) გამრავლებას და ანტისხეულების გამოყოფას იწყებენ. ანტსიხეულები სპაიკ-ცილას მიზანში იღებენ.
7. ვირუსის შეჩერება
ანტისხეულებს შეუძლიათ კორონავირუსის სპაიკებს მოეჭიდონ, გასანადგურებლად მონიშნონ და სპაიკები შებოჭონ, რის შემდეგაც სპაიკებს სხვა უჯრედებზე მიმაგრება აღარ შეუძლიათ. ამით ანტისხულებს ინფექციის თავიდან აცილება შეუძლიათ.
8. დაინფიცირებული უჯრედის განადგურება
ანტიგენ-წარმდგენ უჯრედებს ასევე შეუძლიათ კიდევ ერთი ტიპის იმუნური უჯრედები გააქტიურონ, რომლებსაც მკვლელ T უჯრედებს (T-კილერი) უწოდებენ. კორონავირუსით ინფიცირებული უჯრედები, რომლებსაც ზედაპირზე სპაიკ-ცილის ფრაგმენტები აქვთ წარმოდგენილი, T-კილერებს შეუძლიათ მოძებნონ და გაანადგურონ.
ვირუსის დამახსოვრება
ოქსფორდ-ასტრაზენეკას ვაქცინა ორი დოზის გაკეთებას საჭიროებს. დოზებს შორის შუალედი 8-12 კვირაა. რადგან ეს ვაქცინა ჯერ კიდევ ახალია, მეცნიერებმა დაზუსტებით არ იციან, რამდენ ხანს შეიძლება გაგრძელდეს იმუნიტეტი. შესაძლებელია, ვაქცინაციიდან რამდენიმე თვეში ანტისხეულების და მკვლელი T უჯრედების რაოდენობა შემცირდეს. იმუნური სისტემა ასევე შეიცავს სპეციალურ უჯრედებს, რომლებსაც მეხსიერების B უჯრედები და მეხსიერების T უჯრედები ეწოდებათ, მათ შეუძლიათ კორონავირუსის შესახებ ინფორმაცია შეინახონ წლების ან თუნდაც ათწლეულების განმავლობაში.
წყარო: https://www.nytimes.com/interactive/2020/health/oxford-astrazeneca-covid-19-vaccine.html
